Για κάποιον -όπως ο γράφων- που γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’90, η λέξη ΠΑΣΟΚ δε σημαίνει και πολλά ούτε από πλευράς αναμνήσεων ούτε από πλευράς αναφορών. Η είσοδος στην εφηβεία που συνήθως συμπίπτει με την αυγή της πολιτικοποίησης ενός νέου, βρήκε τους συνομηλίκους μου στην καρδιά της κρίσης, με το ΠΑΣΟΚ να διαλύεται και να μετατρέπεται σιγά σιγά από κραταιά πολιτική παράταξη σε κάτι το φολκλορικό. Ανέκδοτα, memes και χιουμοριστικές συγκρίσεις με τις «εποχές ΠΑΣΟΚ» καλλιέργησαν την εντύπωση στους νέους ότι το κόμμα αυτό είναι πλέον κάτι σαν μουσείο, τα εκθέματα του οποίου θυμίζουν την περίοδο της -επίπλαστης, όπως φάνηκε- ευμάρειας.
Έτσι, πλην ελαχίστων, κανείς δεν ασχολείται με την επέτειο της Διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη. Ή για την ακρίβεια όποιος ασχολείται, είναι συνήθως έμφορτος των προσωπικών βιωμάτων του και προσπαθεί είτε να εξιδανικεύσει είτε να κάνει καζούρα. Αυτό όμως δεν είναι δίκαιο. Όχι τόσο για το ΠΑΣΟΚ, όσο για τη συλλογική μας μνήμη. Γιατί είτε μας αρέσει είτε δε μας αρέσει, το ΠΑΣΟΚ αποτελεί σημαντικό μέρος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας κι ακόμα κι αν του φορτώνουμε -κατά τη γνώμη μου δικαίως- ένα μεγάλο μερίδιο για την κρίση, δε μπορούμε να κάνουμε πως δεν υπήρξε. Του αξίζει και μας αξίζει μια ακριβοδίκαιη κριτική, με την απόσταση του χρόνου, ώστε να δούμε τα θετικά και τα αρνητικά, όχι μόνο ως ιστορία αλλά και ως μάθημα για το μέλλον.
Χωρίς να έχω το τεκμήριο του ειδικού αναλυτή, του ιστορικού ή του πολιτικού επιστήμονα θα προσπαθήσω να καταθέσω την άποψη ενός ‘98άρη που «έζησε» την ιστορία του ΠΑΣΟΚ μόνο μέσα από αφηγήσεις, άρθρα, αφιερώματα, βιβλία και πολλά βίντεο που βρίσκεις με ευκολία στο YouTube.
Καταρχάς η ιστορία του ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να αναλυθεί με ενιαία κριτήρια, γι’ αυτό πρέπει να τη διαιρούμε σε 6 περιόδους:
1974-1981: Στην πρώτη φάση του, το ΠΑΣΟΚ δεν είχε σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό, μιας και συγκέντρωνε στις τάξεις του από παλαιούς κεντρώους της Ένωσης Κέντρου μέχρι Τροτσκιστές. Συνεκτική ουσία όλων υπήρξε η αντιδεξιά ρητορική του Ανδρέα Παπανδρέου, που εξέφραζε τότε με μοναδικό τρόπο, χάρη και στην προσωπική του ακτινοβολία, τη ρήξη με το μετεμφυλιακό κράτος της Δεξιάς, που συμβόλιζε την καταπίεση και τον οικονομικό μαρασμό των προηγούμενων δεκαετιών. Ήταν η εποχή των ακραίων συνθημάτων, της ριζοσπαστικοποίησης μεγάλου τμήματος της νεολαίας (συμβατό και με τον μεταδικτατορικό παλμό) και των αιτημάτων των «μη προνομιούχων» για μια καλύτερη ζωή. Έτσι στρώθηκε ο δρόμος για την Αλλαγή.
1981-1989: Η πιο μαγική εποχή για όποιον θέλει να μελετήσει τη Μεταπολίτευση, γιατί ό,τι πρόσημο και να της δώσει θα πέσει μέσα. Η φράση ότι «τότε ο κόσμος έφαγε ψωμί» είναι πέρα για πέρα σωστή. Όμως το ίδιο σωστή είναι και η φράση ότι «το λογαριασμό τον πληρώσαμε ακριβά αργότερα». Το ΠΑΣΟΚ, ευτυχώς, εγκατέλειψε την αντιευρωπαϊκή του ρητορική και έτσι εισέρρευσαν στη χώρα τα αναγκαία για τη σύγκλιση κεφάλαια, που βελτίωσαν το βιοτικό επίπεδο. Ταυτόχρονα όμως, τέθηκαν οι βάσεις για ένα τελείως στρεβλό παραγωγικό μοντέλο, μιας οικονομίας υπηρεσιών -πλήρως αποβιομηχανοποιημένης- με μεγάλα «δίδυμα» ελλείμματα (δημοσιονομικά και ισοζυγίου συναλλαγών) και έναν γιγάντιο δημόσιο που εξυπηρετούσε τα πελατειακά δίκτυα. Από την άλλη, θα ήταν άδικο να μην πιστώσουμε σε αυτήν την περίοδο, τις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές, το κράτος πρόνοιας (ΕΣΥ κλπ), τις αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, τη θέση της γυναίκας κα, όπως επίσης και την Εθνική Συμφιλίωση.
1989-1995: Μετά την περίοδο των σκανδάλων που δοκίμασαν τη συνοχή του κόμματος και τις τρεις συνεχόμενες ήττες, δημιουργήθηκαν δύο εσωκομματικά ρεύματα. Το ένα (το φανερό) έκανε δομική αντιπολίτευση στην κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, περιμένοντας πότε θα πάρει τη ρεβάνς. Το άλλο (το υπόγειο) ήταν ο πυρήνας των λεγόμενων «εκσυγχρονιστών», που αμφισβητούσαν τον οξύ και λαϊκίστικο λόγο του κόμματος και επιθυμούσαν μια στροφή προς την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Κατά την τελευταία διακυβέρνηση του Ανδρέα, η στροφή είχε ήδη συντελεστεί. Το ΠΑΣΟΚ του ’93 δεν ήταν το ΠΑΣΟΚ του ’81. Αλλά οι περιπέτειες της υγείας του προέδρου του και εσωτερικές κόντρες για τη διαδοχή δίναν την εικόνα έλλειψης προσανατολισμού. Στο Ωνάσειο γράφτηκαν οι τελευταίες στιγμές ενός ηγέτη και μίας εποχής. Είχε έρθει η ώρα του Κώστα Σημίτη.
1996-2004: Αναμφίβολα ήταν η εποχή που Ελλάδα από βαλκανική χώρα μετατράπηκε σε ισότιμο Κράτος-Μέλος της ΕΕ. Ήταν όμως και η εποχή των μεγάλων αντιφάσεων. Από τη μία η επίτευξη μεγάλων εθνικών στόχων, όπως η ένταξη στο Ευρώ και η είσοδος της Κύπρου στην ΕΕ και από την άλλη στιγμές όπως τα Ίμια, τραυμάτισαν τη συλλογική μνήμη σε ό,τι αφορά την άσκηση εξωτερικής Πολιτικής. Τα μεγάλα έργα υποδομής και η εκπόνηση των κολοσσιαίων εξοπλιστικών προγραμμάτων έδωσαν πράγματι δυναμική στον τόπο (και δίνουν έως και σήμερα), αλλά ήταν και η πηγή της μεγάλης διαφθοράς που τραυμάτισε και την εικόνα της πολιτικής στα μάτια του κόσμου. Ο εκσυγχρονισμός ως εγχείρημα με τα όποια προβλήματα και λάθη, τελικά, πέτυχε.
2004-2009: Η εποχή του Γιώργου Παπανδρέου έμοιαζε αρχικά εύκολη. Παρά την ήττα απ’ τον Καραμανλή κανένας δεν αμφισβητούσε ότι το ΠΑΣΟΚ κάποια στιγμή θα επανέλθει, αφού είχε πλέον θεμελιωθεί η σχέση του κόμματος με την εξουσία. Γι’ αυτό κι ο Γιώργος Παπανδρέου προσπάθησε να ετοιμάσει το ΠΑΣΟΚ για τη νέα εποχή (διαδίκτυο, κλιματική αλλαγή, πράσινη ανάπτυξη κα) κινούμενος σε ένα ιδεολογικό μοντέλο που ήταν πιο κοντά στους Δημοκρατικούς των ΗΠΑ. Όμως, δεν προετοίμασε το κόμμα του γι’ αυτό που πολλοί βλέπαν ότι έρχεται: τον εκτροχιασμό.
2009-σήμερα: Το ΠΑΣΟΚ στην κρίση και η Κρίση στο ΠΑΣΟΚ. Ούτε αυτή η περίοδος είναι ενιαία μιας και περιλαμβάνει την αυτοδύναμη κυβέρνηση Παπανδρέου, την κυβέρνηση Παπαδήμου (ΠΑΣΟΚ-ΝΔ-ΛΑΟΣ), την κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου, καθώς επίσης και την Περίοδο της Φώφης Γεννηματά έως και την ίδρυση του ΚΙΝΑΛ. Θα μπορούσαν να γραφτούν σελίδες επί σελίδων για αυτήν την τόσο πυκνή περίοδο, αλλά ο γράφων θα έχανε το πλεονέκτημα της απόστασης μιας και πρόκειται για πρόσφατα γεγονότα, τα οποία ακόμα δεν έχουν αποτιμηθεί σωστά.
Τελειώνοντας, να σημειωθεί ότι δε θα μπορούσε κάποιος να προσεγγίσει το «φαινόμενο ΠΑΣΟΚ» τόσο εύκολα χωρίς να κουβαλάει προκαταλήψεις και στερεότυπα, μιας και καλλιέργησε τις ελπίδες και τα όνειρα ενός ολόκληρου λαού. Παραφράζοντας το πλέον δημοφιλές σύνθημα, μπορεί το ΠΑΣΟΚ να μην είναι εδώ, να μην είναι ενωμένο αλλά είναι σίγουρα δυνατό στη συνείδηση φίλων και αντιπάλων. Γι’ αυτό και ο «μπαξές» της 3ης Σεπτέμβρη ανήκει σε όλους μας, αφού ανήκει στην ιστορία.
